Het begin van een bijzondere reis.
Het is 14 augustus 2023 als ik met Merel van der Vaart voor de rode deur van de Gevangenpoort in Den Haag sta.
Ik heb een opname apparaat bij mij. En Merel heeft via haar contacten geregeld dat we opnames mogen maken in de Gevangenpoort voor onze podcast. We bellen aan en een vrouwenstem zegt : " Goedemorgen, Gevangenpoort ". Een zoemer gaat en de rode deur gaat open. We lopen naar binnen.
430 jaar geleden vertrekken Neeltje Andries en Marytje Arendsdr. uit Schiedam, richting Den Haag om zich op de Voorhove van het Hof van Holland vrijwillig op te laten sluiten. Ze doen dit om hun onschuld te bewijzen. De kans is heel groot dat Neeltje en Marytje met handboeien om door dezelfde rode deur zijn gelopen als waar wij net door naar binnen zijn gegaan. Aan de buitenkant naast de rode deur zit een groot raam met dikke tralies. Het gebouw oogt niet heel erg vriendelijk.
Neeltje en Marytje weten op dit moment nog niet dat hun purge zaak over een paar maanden een gevaarlijke wending zal nemen. Ik en Merel weten dit ook nog niet. We weten al veel over Neeltje en Marytje. Maar we zullen over een paar weken in de processtukken van het Hof van Holland in het Nationaal Archief lezen dat Neeltje en Marytje van een vrijwillige opsluiting naar een gedwongen opsluiting gaan. Dat ze gemarteld mogen worden om een bekentenis te krijgen en dat de brandstapel de volgende stap zal zijn.
Neeltje en Marytje zullen zich vol vertrouwen hebben gemeld bij de Gevangenpoort. Ze zijn immers onschuldig van alle straatmare (16e eeuwse term voor roddel) die de ronde doet in Schiedam en omstreken. Neeltje is poorteres en houthandelaarster samen met haar man Maerten Pouwels. Zij genieten veel aanzien in Schiedam. Neeltje heeft veel contacten met de gegoede burgerij van Schiedam. Ze weet zeker dat dit haar zal gaan helpen. Marytje haar man is schoenmaker, zij zijn niet zo welgesteld als Neeltje en haar man, maar ze zijn ook niet arm. Ook Marytje en haar man doen zaken met de gegoede burgerij van Schiedam, Ze krijgen zelden klachten.
Het gerucht dat Neeltje en Marytje kwade toveressen zijn is hardnekkig. Zowel Neeltje als Marytje hebben een paar jaar eerder al te maken gehad met verdachtmakingen. Neeltje gaat in 1587 naar het stadsbestuur van Schiedam en eist dat haar onschuld bewezen wordt. Alle roddel en achterklap is slecht voor haar houthandel. Het stadsbestuur laat uiteindelijk via een stadsomroeper weten dat het klaar moet zijn met de onrust en het geroddel, Neeltje is geen toveres. Het is dom bijgeloof en niet wenselijk voor de stad Schiedam. Marytje laat in 1589 een verklaring vastleggen bij de baljuw over het feit dat zij een kind moet zegenen van haar buurvrouw. Ze zou het kind ziek getoverd hebben en via het zegenen zou het meisje weer onttoverd worden.
De purgestelling in 1591 van Neeltje en Marytje zorgt voor de nodige hoofdpijn bij het stadsbestuur van Schiedam. De dames zijn de baljuw juridisch gezien net te slim af geweest door naar het Hof van Holland te gaan. Melchior Willemszn van Welhouck is op dit moment de baljuw. Hij heeft begin januari 1591 een aantal keer overleg met de schepenen en het stadsbestuur. Wat uit de archieven van Schiedam blijkt is dat het stadsbestuur deze zaak zo juridisch netjes mogelijk wil oplossen, maar dat zij de nodige juridische kennis missen. Melchior van Welhouck reist een aantal maal naar het Hof van Holland in Den Haag om juridisch advies te vragen. In Schiedam zijn ondertussen ook een aantal mensen gearresteerd die met de zaak van Neeltje en Marytje te maken hebben. Anna Hondert Theunen is 1 van deze vrouwen. Zij is al erg op leeftijd maar wordt toch gevangen gezet in 1 van de houten cellen op de zolder van het Stadhuis aan de Grote Markt van Schiedam. Zij zal een belangrijke getuige worden in de zaak van Neeltje en Marytje,
Ik denk niet dat Neeltje en Marytje in januari 1591 hebben kunnen bevatten hoe groot hun proces zou worden. En dat ze uiteindelijk ruim 2,5 jaar opgesloten zouden zitten in de de Gevangenpoort.
We staan nog steeds in de hal van de Gevangenpoort en ik laat alles goed op mij inwerken. We lopen letterlijk in de voetstappen van Neeltje en Marytje en kunnen waarschijnlijk niet dichter bij hun in de buurt komen dan dit moment. Ik sta inmiddels met mijn rug naar de deur en links van mij is een kleine trap met daaraan een soort ruimte waar waarschijnlijk verhoren werden afgenomen. Daarnaast is een deur met een trap naar beneden. Recht voor mij is een gang met een binnenterrein. Ik weet van een vorig bezoek dat aan het binnenterrein ook de pijnkelder zit. De kelder waar gevangen gemarteld werden. Ik voel een soort wanhoop. Het lijkt alsof de muren in dit gebouw alle negativiteit, angst en pijn hebben opgezogen. In de hal is er misschien nog het besef van een stukje hoop. Hoop op een snelle vrijlating of hoop op een eerlijke rechtsgang. Waarschijnlijk is de gang ook nog de laatste ruimte binnen deze muren waar je het gevoel hebt dat je nog een vrij burger bent.
Aan mijn rechterkant is ook weer een deur met daarachter een trap. De Gevangenpoort komt op mij over als een doolhof, een trappenhuis waar je gemakkelijk verdwaalt en nooit meer uitkomt.
Voor Neeltje en Marytje zal het ruim 2,5 jaar duren voordat zij worden vrijgesproken, Maar in de zomer van 1593 is het dan gelukkig zo ver.
Hun vrijspraak en procesgang zorgt (naast andere factoren) voor een verandering in de jurisprudentie m.b.t. toverij-processen in Holland. Vrouwen die na 1593 worden verdacht van toverij lopen veel minder kans om gemarteld te worden voor een bekentenis. En via de bekentenis op de brandstapel te eindigen.
Terwijl ik en Merel nog in de gang staan van de Gevangenpoort, komt Lex van Tilborg de trap af. Hij gaat ons een rondleiding geven in de Gevangenpoort. We lopen langs de (verschrikkelijke) Gajolen, de Pijnkelder en de Vrouwenkamer waar Neeltje en Marytje waarschijnlijk gevangen hebben gezeten. We lopen de krakende trappen op en af, door kleine donkere gangetjes. Lex verteld ons over de rechtspraak en de straffen die werden opgelegd. Hoe het gevangenissysteem in elkaar zat en hoe martelen als ondervragingstechniek was ingebed in het juridische systeem uit die tijd. Nu trekken we onze wenkbrauwen op bij zulke technieken, maar in die tijd had je niet de opsporingstechnieken die wij vandaag de dag hebben. En de doodstraf mocht niet worden opgelegd zonder een bekentenis en voldoende bewijs.
Een aantal weken na ons bezoek aan de Gevangenpoort, gaan we naar het Nationaal Archief in Den Haag. Daar staan we oog in oog met 1 van de originele uitspraken van Neeltje en Marytje. In die tijd had je geen kopieermachine, dus belangrijke uitspraken werden een aantal maal opgeschreven. In de podcast hoor je mij ook heel enthousiast worden, want weer hebben we iets gevonden wat in de directe nabijheid van Neeltje en Marytje is geweest. Merel en ik proberen in de podcast echt in de voetstappen van Neeltje en Marytje te treden. En hun persoonlijke verhaal te vertellen. Ik ben ook heel blij dat Merel mij heeft geholpen met het onderzoek. En dat we samen de podcast " Heksen in Schiedam" hebben gemaakt. De geschiedenis van Neeltje en Marytje is bijzonder. En daarnaast is hun proces belangrijk geweest voor de jurisprudentie in Holland. In het Nationaal Archief kwamen we er achter dat de uitspraak van Neeltje en Marytje nog een aantal maal is overgeschreven door juristen uit andere eeuwen als voorbeeld van de veranderende jurisprudentie en historie van de rechtspraak in Nederland.
De geschiedenis van Neeltje en Marytje begint steeds meer haar weg te vinden. De podcast, de herdenkingstegel die ik op 8 maart 2023 heb mogen onthullen in Schiedam, de Gevangenpoort die in hun audiotour iets verteld over de twee vrouwen, Wikipedia. En Neeltje heeft in 2025 ook een gezicht gekregen door kunstenares Xaviera Altena. Xaviera heeft een portret van haar gemaakt voor de tentoonstelling "Vrouwen van Schiedam" in het Stedelijk Museum Schiedam.